Należy przede wszystkim przeciwdziałać powstawaniu atmosfery wybuchowej. W tym celu najpierw trzeba sprawdzić, czy substancje łatwopalne w danym miejscu w ogóle mogą wystąpić. Zidentyfikować powinno się tego typu surowce, półprodukty, gotowe wyroby oraz produkty uboczne, które na kolejnych etapach produkcji są odpowiednio przetwarzane, transportowane i składowane oraz niszczone albo w inny sposób usuwane.
Oprócz gałęzi przemysłu wymienionych we wstępie niebezpieczne substancje są obecne m.in. w: branży energetycznej - przykład to pył węglowy, przy obróbce metali (pyły metali) i drzewa (pył drzewny) oraz w przemyśle spożywczym. W tym ostatnim za groźne należy uznać m.in. pyły cukrowe, zbożowe oraz mączne. Inne przykłady to oczyszczalnie ścieków, w instalacjach których często występuje podwyższone stężenie siarkowodoru oraz metanu, produkcja farmaceutyczna, w której używa się m.in. alkoholi oraz te zakłady, w których korzysta się ze stanowisk lakierowania i malowania ze względu na używane w tych zadaniach rozpuszczalniki.
OCEŃ CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE I ZAPOBIEGAJ
Obecność substancji łatwopalnych nie jest równoznaczna z tym, że w połączeniu z powietrzem wytworzą one atmosferę wybuchową. Warunkiem koniecznym jest, aby ich stężenie mieściło się pomiędzy dolną a górną granicą wybuchowości (w wypadku cieczy łatwopalnych dotyczy to par oraz mgieł). Te ostatnie to zakresy zawartości czynnika palnego w mieszaninie z powietrzem, między którymi może dojść do wybuchu. Na przykład dla amoniaku, acetylenu i wodoru wynoszą one odpowiednio: 15% - 28%, 2,3% - 85% oraz 4% - 75%.
Trzeba też ocenić, w jakim stopniu specyfika otoczenia zwiększa prawdopodobieństwo powstania atmosfery wybuchowej. Przykładowo mieszanie się z powietrzem może nastąpić szybciej, jeżeli występuje konwekcja cieplna lub wymuszony obieg powietrza. Jeśli przestrzeń jest otwarta, a gazy łatwopalne są lżejsze niż powietrze, możliwe, że takie lotne substancje niebezpieczne po prostu przenikną do atmosfery. Parowaniu cieczy sprzyja z kolei podwyższona temperatura.
Gdy jest pewne, że atmosfera wybuchowa wystąpi, warto spróbować, tam, gdzie to tylko jest możliwe, zastąpić substancje łatwopalne bezpiecznymi albo postarać się o utrzymanie ich stężenia poniżej dolnej lub powyżej górnej granicy wybuchowości. Innym sposobem jest wprowadzenie środków zobojętniających - na przykład azotu, gazów szlachetnych lub pary wodnej. Koniecznością są również: skuteczna wentylacja oraz regularne usuwanie pyłów. Nie wolno także dopuścić do zapłonu.
PODZIAŁ FABRYKI NA STREFY
Wcześniej jednak należy doprecyzować, gdzie (i kiedy) dokładnie źródło ognia nie może się pojawić. W tym celu zakład trzeba podzielić na strefy zgodnie ze znormalizowaną klasyfikacją. Zamieszczono ją w dyrektywie Unii Europejskiej ATEX (patrz ramka).
Ze względu na prawdopodobieństwo zaistnienia w danej lokalizacji atmosfery wybuchowej można ją zaliczyć do strefy 0, 1, 2, 20, 21 albo 22. Do pierwszej z nich kwalifikuje się, jeżeli w tym miejscu mieszanina substancji łatwopalnej w postaci gazu, pary albo mgły z powietrzem występuje cały czas, długo lub często. Przykładem są wnętrza zbiorników albo instalacji. W strefie 1 z kolei atmosfera wybuchowa takiej mieszaniny w trakcie prawidłowego funkcjonowania (tzn. pod warunkiem, że instalacja lub urządzenie działa w zakresie parametrów, na jakie zostało zaprojektowane) pojawia się rzadko. Jest to najczęściej sąsiedztwo strefy zerowej.
Rejon 2 to natomiast miejsce, w którym podczas normalnego funkcjonowania atmosfera wybuchowa na bazie gazu, pary bądź mgły nie występuje prawie w ogóle (tzn. małe jest prawdopodobieństwo jej pojawienia się), a jeżeli już się to zdarzy, to stan taki utrzymuje się bardzo krótko. Przykładem jest otoczenie strefy 0 oraz strefy 1. Analogiczne kryteria odnośnie do możliwości wystąpienia i czasu utrzymania się warunków niebezpiecznych dotyczą stref 20, 21 oraz 22. Różnica polega na typie substancji łatwopalnej. W trzech ostatnich atmosfera wybuchowa ma postać chmury pyłu łatwopalnego.
PRZYKŁAD PODZIAŁU, STOPNIOWANIE ZABEZPIECZEŃ
Na rysunku 2 przedstawiono przykład podziału na strefy według klasyfikacji zaproponowanej w dyrektywie ATEX. Jest to stanowisko do napełniania pojazdu do transportu ziaren, w obrębie którego występuje mieszanka pyłu zbożowego i powietrza. W tym wypadku założono, że atmosfera wybuchowa jest ciągle obecna wewnątrz zbiornika z ziarnem. Jest to zatem strefa 20.
Na zewnątrz tego zasobnika oraz wewnątrz kanału, którym przenoszone jest zboże, takie warunki wystąpić mogą natomiast tylko sporadycznie, na przykład w czasie napełniania transportera. Te miejsca należy w związku z tym objąć zakresem strefy 21. Ta ostatnia jest z kolei otoczona przez strefę 22. Tam wybuchowa mieszanina pyłu zbożowego z powietrzem może się bowiem pojawić tylko w wyjątkowych sytuacjach, na przykład gdy osady z tego pyłu zostaną uniesione.
W zależności od typu strefy zalecane jest, aby źródeł zapłonu unikać w konkretnych sytuacjach. W rejonach zakwalifikowanych jako 2 oraz 22 zadbać należy o to, aby mieszanka wybuchowa nie zapaliła się w warunkach normalnego funkcjonowania. W strefach 1 oraz 21 z kolei oprócz tego zapobiec trzeba zapłonowi w razie przewidywalnego nieprawidłowego działania instalacji, sprzętu, itp. Tam, gdzie atmosfera wybuchowa utrzymuje się cały czas, długo albo często, uwzględnić trzeba również sytuacje nieprawidłowego funkcjonowania, które mogą wystąpić rzadko.
UNIKAJ TYCH ŹRÓDEŁ ZAPŁONU
Źródłem zapłonu są m.in. powierzchnie nagrzane do temperatury powyżej temperatury zapalenia się atmosfery wybuchowej. Jeżeli nie można zapobiec ich zetknięciu się z niebezpieczną substancją, trzeba zapewnić odpowiedni margines tych dwóch wielkości. Gorące powierzchnie mogą być wynikiem zarówno prawidłowego działania - dotyczy to na przykład rur, którymi transportowane są media o wysokich temperaturach i wymienników ciepła, jak i niewłaściwego funkcjonowania instalacji, urządzeń i komponentów. Przykładem są przeciążone lub niedostatecznie nasmarowane łożyska.
Andrzej DereńTurck Sp. z o.o.
Sterowanie i pomiary w strefach Ex oparte są dziś zwykle na technice iskrobezpiecznej. Impulsem do jej rozwoju był tragiczny w skutkach wybuch w Synghenydd Colliery w południowej Walii, w którym zginęło 439 górników. Wypadek miał miejsce w 1913 roku, jednak dopiero w 1945 roku powstała formalnie pierwsza norma. Ważnym okresem jest początek lat 60. zeszłego wieku, kiedy to wynaleziono diodę Zenera będącą przez lata podstawowym elementem barier, nieodzownej części obwodu iskrobezpiecznego . Lata 90. to początki implementacji cyfrowych rozwiązań. Dziś, po raptem 20 latach, standardem w dużych i średnich aplikacjach jest już stosowanie iskrobezpiecznych stacji rozproszonych I/O redukujących okablowanie i koszty instalacji przy jednoczesnej większej od tradycyjnych układów funkcjonalności. Coraz chętniej i częściej stosowane są także koncepcje oparte na Foundation Fieldbus czy Profibus-PA. Tradycyjna architektura jest zatem nieubłaganie zastępowana przez nowocześniejsze i tańsze rozwiązania cyfrowe. Istota iskrobezpieczeństwa pozostaje niezmieniona, ale wraz z postępem w układach standardowych nowoczesne rozwiązania są niemal natychmiast implementowane w systemach do pracy w strefach Ex. Zaawansowana diagnostyka, redundancja, hot configuration in run czy hot-swapping zwiększają dostępność instalacji, produktywność a w konsekwencji konkurencyjność zakładu na rynku. |
Uważać powinno się także na płomienie, gorące gazy oraz iskry, m.in. gazy wylotowe silników spalinowych, iskry towarzyszące spawaniu i tarciu podczas mielenia, cięcia, szlifowania, wiercenia i przemieszczania się ruchomych elementów maszyn. Środkiem zapobiegawczym jest zapewnienie osłony dla źródeł ognia i sprawdzenie pod kątem prawdopodobieństwa wystąpienia iskrzenia kombinacji oddziałujących na siebie materiałów (niezalecane połączenie to m.in. stal-metale lekkie).
Źródło zapłonu stanowią również chemiczne reakcje egzotermiczne, tzn. takie, których jednym z produktów jest ciepło. Do niebezpiecznych sytuacji może dojść, jeśli energia termiczna jest szybciej wydzielana, niż rozpraszana, zwłaszcza gdy temperatura otoczenia jest wysoka. Przykładem są reakcje metali alkalicznych z wodą, reakcja polimeryzacji oraz dekompozycji nadtlenków organicznych.
WYBIERZ BEZPIECZNY SPRZĘT
Jako potencjalne źródło ognia traktowane są również urządzenia elektryczne i wyładowania elektryczne - na przykład koronowe oraz elektrostatyczne. Aby uniknąć tych ostatnich, warto zainwestować w odzież i obuwie ochronne. Trzeba pamiętać ponadto o termicznym oddziaływaniu ultradźwięków.
Tam, gdzie wyeliminowanie atmosfery wybuchowej czy źródeł zapłonu nie jest możliwe, należy uczynić wszystko, aby ewentualna eksplozja wyrządziła jak najmniejszą szkodę ludziom i mieniu znajdującemu się w jej najbliższym otoczeniu. Podstawowym zabezpieczeniem jest odpowiednie wyposażenie, czyli urządzenia elektryczne, mechaniczne, instalacje, itp., których konstrukcja przystosowana jest do pracy w strefach zagrożonych wybuchem. Wymagania, jakie powinno ono spełniać, opisane są w dyrektywie ATEX 94/9/WE oraz w normach, które są z nią zharmonizowane. Przykłady to: PN-EN 60079 oraz PN-EN 13463 (patrz ramka).
Przy zakupie trzeba się sugerować oznakowaniem sprzętu. Najważniejsze informacje to: grupa, kategoria, rodzaj ochrony przeciwwybuchowej, grupa wybuchowości, klasa temperaturowa i maksymalna temperatura powierzchni. W podziale na grupy kryterium jest miejsce użycia. Wyróżnia się dwie grupy: I i II. Do pierwszej zaliczane są urządzenia, które można wykorzystywać w górnictwie, tam gdzie występuje zagrożenie wybuchem metanu lub pyłu węglowego. Te należące do grupy II mogą być natomiast używane w atmosferach wybuchowych, ale poza górnictwem.
ROZSZYFRUJ OZNAKOWANIE
W obrębie grupy I wydzielono dwie kategorie: M1 oraz M2. Urządzenia kategorii M1 zapewniają bardzo wysoki stopień zabezpieczenia, tzn. wciąż pracują w atmosferze wybuchowej nawet w momencie wystąpienia rzadkiej awarii, a w razie niezadziałania jednego z zabezpieczeń drugie, niezależne, spełni swoją funkcję. Poziom bezpieczeństwa jest zapewniony również wtedy, gdy dojdzie do dwóch, osobnych uszkodzeń. Sprzęty kategorii M2 gwarantują natomiast wysoki poziom bezpieczeństwa, a w razie wystąpienia atmosfery wybuchowej są wyłączane.
Tomasz PuczyłowskiTranz-Tel
Z własnego doświadczenia zawodowego uważam, że branża wydobywcza, a w szczególności górnictwo głębinowe, to odbiorcy bardzo świadomi tego, jakie zagrożenia niesie praca w warunkach zagrożenia wybuchem. Każdemu, kto obejrzy film prezentujący wybuch pyłu węglowego lub pożar metanu, głęboko zapada w pamięć niszczycielska siła żywiołu i praktyczny brak możliwości ucieczki lub schronienia się przed nim w warunkach dołowych. Przestrzeganie właściwych procedur bezpieczeństwa pracy oraz stosowanie maszyn i urządzeń spełniających wymagania dyrektywy ATEX kontrolowane jest przez zewnętrzne instytucje nadzoru, takie jak Wyższy Urząd Górniczy.
Urządzenia przeznaczone dla branży górniczej dyrektywa ATEX określa jako grupę I M1 lub I M2. W zakresie związanym z automatyką, telekomunikacją i informatyką najczęściej stosowane są produkty spełniające wymagania I M1, czyli takie, które mogą stale pracować w atmosferze o dowolnej koncentracji metanu oraz pyłu węglowego (urządzenia spełniające wymagania I M2 mogą pracować tylko w pewnym, ściśle określonych zakresie stężenia atmosfery wybuchowej, po jego przekroczeniu muszą być wyłączone). Wymaganie to realizuje się przez zastosowanie urządzeń iskrobezpiecznych o rodzaju ochrony według ATEX "i" lub urządzeń w obudowach przeciwwybuchowych o stopniu ochrony "d". Wymiana pakietów akumulatorów w większości przenośnych urządzeń stosowanych w górnictwie odbywa się poza strefą zagrożenia, jest to sporym utrudnieniem dla użytkownika, przy zastosowaniu specjalnych rozwiązań technicznych jest możliwość wymiany pakietów zasilających w atmosferze niebezpiecznej. |
W grupie II wyróżnia się trzy kategorie: 1, 2 oraz 3. Pierwsza z nich jest odpowiednikiem kategorii M1. Rozwiązania zastosowane w urządzeniach kategorii 2 zapewniają bezpieczeństwo również w razie częstych zakłóceń albo uszkodzeń, natomiast te kategorii 3 tylko podczas normalnego działania. W związku z tym sprzęty kategorii 1 można użytkować w strefach 0 i 20, 2 - w strefach 1 i 21, a 3 - tam, gdzie małe jest prawdopodobieństwo wystąpienia atmosfery wybuchowej, a jeżeli już, to tylko przez krótki czas. Urządzenia grupy II przeznaczone do pracy w obecności wybuchowej mieszaniny gazów, par i mgieł z powietrzem oznaczane są dodatkowo literą G (1G, 2G, 3G), natomiast te, których można używać w obecności wybuchowych mieszanin powietrza z pyłem, literą D (1D, 2D, 3D).
W oznakowaniu urządzenia zawarta jest również informacja o zastosowanym w nim typie ochrony. Przykładowe symbole to: e, który oznacza budowę wzmocnioną, d - obudowę ognioszczelną, p - obudowę z osłoną gazową z nadciśnieniem, o - osłonę olejową, q - osłonę piaskową, m - hermetyzację oraz i - iskrobezpieczną. Dalej wyjaśniamy, jakie rozwiązania konstrukcyjne w rzeczywistości kryją się za wybranymi oznaczeniami, a w ramce przedstawiamy przykładowe produkty.